شیوه‌های تربیتی فاطمه (س)
خانة حضرت زهرا (س) یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های انسان‌سازی است که با رعایت و ملاحظة همه جنبه‌های تربیتی، بالاترین و موفق‌ترین چهره‌های انسانی را تربیت نموده و به جامعة بشریت ارائه داده است. تحمل بالای فرزندداری و تربیت صحیح آنان، شیر دادن به فرزندان، تهیه لوازم بچه‌داری (گهواره)، رسیدن به انواع موقعیت‌های خانوادگی، و سرودن شعر برای فرزندان و حتی پدر و شوهر، از مواردی بود که ایشان بدان اهتمام می‌ورزید و همچنان رویکرد توحیدی بر این حوزه از زندگی ایشان سایه افکنده بود. وقتی پیامبر (ص) از خبر شهادت امام حسین (ع) او را آگاه کرد، کلمه استرجاع را خواند و گریست و فرمود: «سلمت و رضیت و توکلت علی‌الله.» (کوفی، 1410ق، ص55)
1. بازی با فرزندان: یکی از نیاز‌های طبیعی کودکان بازی کردن و بازی دادن آنهاست. این لحظه از لحظه‌های بسیار شیرین برای کودکان است. بازی در این دوران به منزلة واکنش کودک در برابر عوامل محیطی و بروز استعدادهای نهفتة اوست و همچنین در پرورش نیروی ابداع و ابتکار کودک بی‌نهایت مؤثر است.
حضرت زهرا (س) فرزندان خود را به بازی و مسابقه تشویق می‌کرد و گاهی با آنان به بازی مشغول می‌شد و با حرکت‌ها و گفتارهای شیرین مادرانه و بالا و پایین انداختن فرزندانش، از احساسات پاک مادری سیراب می‌نمود. علی‌رغم اینکه ظهور اسلام در محیطی کاملاً بی‌فرهنگ و دور از تمدن بود، اما برنامه و شیوه‌های ارائه‌شده از طرف اولیای دین متمدن‌ترین رفتار بود.
2. آموزش هنگام بازی: بانوی بزرگ اسلام هنگام بازی با کودکانش آداب زندگی و روحیة تعبد را زنده می‌کرد و در قالب شعر آن را مطرح می‌نمود. برای امام حسن (ع) این شعر را می‌خواند:
اشبه اباک یا حسن واخلع عن الحق الرسن
واعبد الها ذالمنن و لاتوال ذالاحن
ترجمه: پسرم حسن! مانند پدرت باش، ریسمان ظلم را از حق بر کن، خدایی را بپرست که صاحب نعمت‌های متعدد است و هیچ‌گاه با صاحبان ظلم و تعدی دوستی مکن. (مجلسی، 1404ق، ج3، ص286)و هنگام بازی با امام حسین (ع) می‌فرمود: «انت شبیه بابی لست شبیها بعلی»؛ تو به پدرم پیامبر شبیهی و به پدرت علی شباهت نداری. این بیت موجب خنده و تبسم حضرت علی (ع) می‌شد. (همان)
از این قطعات تاریخی می‌توان استفاده نمود که علی‌رغم تمام مشکلات و گرفتاری‌های موجود، در برخورد با کودکان خود را خوشحال و خندان نشان می‌دادند. این لازمة جوانمردی است که انسان گرفتاری‌های خارج از خانه را با خود به خانه نیاورد. بدون تردید، فرزندانی که محصول تربیت چنین خانواده‌هایی هستند از روانی سالم، روحیه‌ای قوی و نفسی مطمئن برخوردار خواهند بود.
3. ایجاد روحیة جهادی و دشمن‌ستیزی در فرزندان: نمونة آن، تربیت جنگاوران و مجاهدانی همچون امام حسن و امام حسین و زینب کبری (ع) است.
4. ایجاد روحیة انفاق و بخشش گروهی و خانوادگی در فرزندان: نمونة بارز آن، انفاق قرص‌های نان همة اعضاء خانواده به یتیم، اسیر و مسکین است که نقل قصة آن در سوره «انسان» به تفصیل آمده است.
5. سفارش به امیرالمؤمنین (ع) دربارة حفاظت از فرزندان، «قالت فاطمة (س) : اوصیک فی ولدی خیراً» (دشتی، 1384، ص140)؛ دربارة فرزندانم سفارش به نیکوکاری دارم.
6. تعلیم مردم‌دوستی، رعایت حقوق همسایگان و دیگرگرایی به فرزندان خود حتی در مقام مناجات و دعا: امام حسن (ع) می‌فرماید: شبی مادرم تا اذان صبح در حال دعا بود و مدام در مورد همسایگان دعا نمود و چون از علت آن سؤال کردم فرمود: «یا بنی الجار ثم الدار»؛ ای پسرم، اول همسایگان بعد اهل خانه. (همان، ج77، ص149)
7. رعایت عدالت و مساوات بین فرزندان و دقت‌دادن به اصل عدالت در قضاوت: روزی حضرت زهرا (س) در مقام قضاوت مسابقة خطاطی امام حسن و امام حسین(ع) قرار گرفته بود. آنان اصرار داشتند که مادر بهترین خط را انتخاب نماید. حضرت با خود می‌گفت: من چه می‌توانم بکنم و چگونه میان دو کودکم داوری کنم؟ سرانجام به فکرش رسید قضاوت نهایی را به تلاش خودشان مربوط سازد.
فرمود: «یا قرتی عینی انی اقطع قلادتی علی راسکما وانشر بینکما جواهر هذه القلاده فمن اخذ منها اکثر فخطه احسن و تکون قوته اکثر»؛ ای نور دیدگانم! من دانه‌های این گردنبند را با پاره‌کردن رشتة آن بر سر شما می‌ریزم و میان شما دانه‌های گردنبند را پخش می‌نمایم، هر کدام از شما دانه‌های بیشتری بگیرد، خط او بهتر است.
8. مأنوس‌نمودن فرزندان با مسجد و نماز و دقت در گفتارهای پیامبر (ص) و تشویق، تمرین و تربیت عبادی و دینی فرزندان: یکی از محور‌هایی که حضرت زهرا (س) بدان توجه و تأکید داشتند، بعد پرستش و گرایش فرزندان به انجام تکلیف عبادی و الهی بود. تقویت حس پرستش یکی از گرایش‌های فطری انسان است، این گرایش خارج از وجود انسان نیست، بلکه در عمق جان و ضمیر او ریشه دارد و اگر جز این بود، اساساً ایمان و خداپرستی تحقق نمی‌یافت. بنابراین، مربیان الهی خداپرستی را القا نکردند، بلکه با شیوه‌های نظری و عملی به پرورش این نهال فطری پرداختند. بهترین زمان برای پرورش این حس دوران کودکی می‌باشد. (رهبر و رحیمیان، 1380، ص89)
آن حضرت شوق بندگی و خضوع در برابر معبود را از همان دوران کودکی در جان فرزندان خود تقویت نمود و آنان را چنان تربیت کرد که بهترین کارها را عبادت خداوند بدانند و از آن بالاترین لذت‌ها را ببرند. دخت گرامی پیامبر (ص) بر این مطلب تأکید داشتند که باید بچه‌ها را از کودکی به انجام تکالیف فرا خواند و آنان را به خدا پیوند داد و بذر محبت و ارتباط با معبود را در کام آنان بیفشاند تا انجام تکلیف برای آنان نه تنها رنج و مشقتی نداشته باشد، بلکه با شوق و اشتیاق به استقبال آن بروند.
9. بوسیدن و ملاطفت کودکان: همچنان که ارضای غرایز، منشأ احساس لذت برای انسان است، ارضای عواطف انسانی نیز با خود لذتی به همراه دارد، اما لذتی که از این راه حاصل می‌شود با آنچه در مورد غرایز وجود دارد، در نوع خود متفاوت است. محبت به عنوان یک نیاز اصیل روحی، در زندگی انسان و تأمین سلامت روحی و روانی او نقش بسزایی دارد و به آن حلاوت خاصی می‌دهد. (سادات، 1382، ص108) عاطفه انجذابی است نفسانی که یک انسان نسبت به انسانی دیگر در خود احساس می‌کند و می‌توان آن را به رابطة بین آهن و آهن ربا تشبیه نمود. عواطف طبیعی یکی از اقسام عاطفه است که مصداق روشن آن، روابط خانوادگی، و قوی‌تر از آن رابطة مادر و فرزندی و پدر و فرزندی است. (مصباح یزدی، 1376، ص329)
یکی از مظاهر ابراز عواطف و یکی از بهترین راه‌های ایجاد ارتباط عاطفی، بوسیدن فرد مورد علاقه است که می‌تواند دربردارندة چند گونه پیام باشد و از حسنات و اعمال عبادی به حساب می‌آید. بوسه‌های مکرر پیامبر (ص) بر دست و بازو و سینة زهرا (س) را می‌توان مظهری از این ابراز ارادت و تبادل محبت و عواطف دانست و نیز بوسه‌های مکرر فاطمه زهرا (س) بر فرزندان خود و تأکید قولی و عملی بر این رفتار، بیانگر لزوم ابراز عواطف و ایجاد ارتباط عاطفی با نزدیکان از طریق بوسیدن و بوییدن می‌باشد. (نیلی‌پور، 1385، ص180-182)
اصولاً به زبان آوردن مهر، مایة تحکیم پیوند تربیتی است و حفظ این پیوند، لازمه و زمینة تأثیرگذاری مربی و متربی است. مربی با بیان محبت خویش نسبت به متربی، او را دلبستة خویش می‌گرداند. این دلبستگی، بسیار قدرتمند و کارساز است و می‌توان با تکیه بر آن، فرد را آماده و بلکه طالب به‌دوش‌گرفتن تکالیف ساخت. (باقری، 1388، ص231)از این‌رو، در توصیه‌های اسلامی، بر به زبان آوردن مِهر تأکید شده است. به‌گونه‌ای که در کتب روایی، بابی تحت عنوان «آگاهاندن دوستان از محبت به آنها» (اخبار الرجل اخاه بحبه) وارد شده است.
امام صادق (ع) فرمودند: «اذا احببت رجلاً فاخبره بذلک فانه اثبت للمودة بینکما»؛ هرگاه محبت کسی در دل داشتی، او را از این محبت باخبر کن، که این آگاهی، دوستی و مودّت شما را استوارتر خواهد کرد. (کلینی، [بی‌تا]، باب اخبار الرجل اخاه بحبه، ص458)بر اساس تحقیقات روان‌شناسان اجتماعی و روان‌کاوان دربارة کودکان از جوامع مختلف، کمبود یا عدم محبت عواقب خطرناکی را برای فرد و جامعه به بار می‌آورد.
اطفالی که در دورة کودکی محبت نبینند، در بزرگی خشن، ناهموار و عقده‌ای می‌شوند. همچنین به بیماری‌های جسمی و بیماری‌های روانی همچون بدبینی، پرتوقعی، یأس، زودرنجی، و نارضایتی مبتلا می‌گردند و منشأ بسیاری از شرارت‌ها و جنایت‌های کودکان، نوجوانان و حتی بزرگ‌سالان می‌شوند. (قائمی، 1355، ص178)
