مهمترين اثر روزه بعد تربيتي و رواني آن است. روزه روح آدمي را تلطيف و اراده انسان را «قوي» و غرائز او را «تعديل» مي‏كند.

از مرتاضان و مهذبان نفوس، كه از راه‏هاي مخصوص به خود به تطهير روح مي‏پردازند، گرفته كه معتقدند: آنچه نفس را ناخوش آيد، بايد بدان پرداخت و روزه چنين است تا صوفيان، كه چله نشينند و از اصولشان امساك است، و عارفان كه مي‏گويند: اندرون از طعام خالي‏دار تا در او نور معرفت بيني همگي نقش محوري روزه در خودسازي و تهذيب نفس را باور دارند؛ زيرا روزه، تمرين مقاومت و آمادگي روحي در خودسازي است. براي اين كه اخلاق و تهذيب نفس بر دو پايه استوار است:

الف) تخليه؛ يعني پاكسازي و تصفيه روح از عادات ناپسند و آلودگي‏هاي مادي كه مقدمه آن شناخت صفات پسنديده و ناپسند است.

ب) تحليه؛ يعني آراستن نفس به صفات پسنديده و مطلوب انساني، مانند تقوا كه از حكمت‏هاي روزه است «لعلكم تتقون».

روزه كلاس كسب تقوا است، تمريني براي متقي شدن است. افرادي كه ساليانه، يك دوره يك ماهه‏اي براي شركت در اين پيكار دروني را مي‏گذرانند، از آمادگي رزمي و دفاعي بيشتري برخوردارند. براي اين كه پيامبر اكرم(ص) شكم پرستي و شهوت جنسي را از جمله سه امري برشمرد كه پس از خويش، براي امتش نسبت به آنها بيمناك بود.

و نيز از كلام گوهر بار آن حضرت است كه فرمود: «اولين چيزهايي كه موجب گرفتاري انسان در آتش جهنم است، دهان (ابزار گناهان فراوان)، و فرج (ابزار شهوت جنسي) است» .

در ماه مبارك رمضان، از جمله اموري كه روزه‏دار بايد از آنان پرهيز كند، خوردن و آشاميدن و مسائل جنسي است. او بايد در حال روزه با وجود گرسنگي و تشنگي از غذا و آب، از بعضي لذات چشم بپوشد و عملاً ثابت كند كه همچون حيوان در بند اصطبل و علف نيست. او مي‏تواند زمام امور نفس سركش را به دست گيرد و با تمرينهاي پيگير و خستگي‏ناپذير از رقبه‏هاي دشوار شكم و شهوت پرستي بگذرد و بر هوسها و شهوات خود مسلط گردد.

در حقيقت بزرگترين فلسفه روزه همين اثر تربيتي و معنوي آن است. انساني كه انواع غذاها و نوشابه‏ها در اختيار دارد و هر لحظه تشنه و گرسنه شد به سراغ آن مي‏رود، همانند درختاني است كه در پناه ديوارهاي باغ بر لب نهرها مي‏رويند، اين درختان نازپرورده، بسيار كم مقاومت و كم دوامند. اگر چند روزي آب از پاي آنها قطع شود، پژمرده مي‏شوند و مي‏خشكند؛ اما درختاني كه در لابلاي صخره‏ها در دل كوه‏هاي بيابانها مي‏رويند و نوازشگر شاخه‏هايشان در همان اوان رشد و نمو، طوفانهاي سخت و آفتاب سوزان و سرماي زمستان است و با انواع محروميت‏ها دست به گريبانند، بسيار محكم و پر استقامت و سخت‏كوش و سخت‏جانند.

روزه نيز آدمي را از عالم حيوانات ترقي داده و به جهان فرشتگان صعود مي‏دهد.

اگر پيامبر اسلام (ص) مي‏فرمايند: «الصوم جنة من النار؛ روزه سپري است در برابر آتش دوزخ»اشاره به اين موضوع است.

و نيز امام علي (ع) مي‏فرمايد: «و صوم شهر رمضان فإنه جنة من العقاب»و روزه ماه رمضان سپر است از عقاب الهي.

يعني روزه موجب غفران و آمرزش گناهان و معاصي انسان است، كه به وسيله روزه نجات از آتش جهنم و عقوبت پروردگار حاصل مي‏شود.

در روايت آمده كه امام علي (ع) از پيامبر اكرم (ص) پرسيدند: چه كنيم كه شيطان از ما دور شود؟ حضرت فرمود: «الصوم يسود وجهه و الصدقة تكسر ظهره و الحب في الله و المواظبة علي العمل الصالح يقطع دابره و الاستغفار يقطع وتينه» روزه روي شيطان را سياه مي‏كند و و انفاق در راه خدا پشت وي را مي‏شكند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل نيك، دنباله او را قطع مي‏كند و استغفار رگ قلبش را مي‏برد.

روان و جان آدمي تنها گذرگاه رحمان نيست، بلكه گام‏هاي دهشت‏بار شيطان نيز گاه در آن طنين مي‏كند. قلب هر چند «حرم» خداست، ولي گاه صداي نامحرم در حريم آن شنيده مي‏شود و قاه‏قاه شيطان گستره آن را پر مي‏كند. چه كنيم تا گناه به قلبمان راه پيدا نكند؟ چه كنيم تا رشته‏هاي مرئي و نامرئي كه دست سياه شيطان بر گردن دلمان مي‏افكند، ما را به سراشيبي جهنم نكشاند؟ چه كنيم كه «خودمان» باشيم و شفاف و روشن زندگي كنيم و خدا كه آرامگاه همه پروازگران عرصه معرفت و محبت است، آشناي جانمان باشد و ياد او هم سايه لحظه‏ها و فرصت‏هايمان؛ هزاران راه پيش‏پاي نهاده‏اند تا بيراهه و گژراهه ما را نربايد، هزاران نردبان به شوق زيارت قدم‏هاي ما آغوش گشوده‏اند تا ما اسارت خاك و زمين را نپسنديم و سمت آبي آسمان را گم نكنيم.

آري به فرموده رسول رهبر (ص)، روزه بزرگترين مانع وسوسه‏هاي شيطان و نردبان صعود و تقرب به پيشگاه خداي متعال است.

روزه، تمرين فشرده و سازنده براي نيكو شدن است. تمرين «گناه‏زدايي» و «خدا آشنايي» است.

فرصت فاصله گرفتن از پرتگاه‏ها و آفات و رهايي از افتادن در مرداب هوس خواهي، نفس پرستي و شكم بارگي است.

يازده ماه خزان زدگي و انجماد زمستاني روان و جان، به يك ماه «بهارانه» زيستن در هم شكسته و رمضان نور افشاني مي‏كند.