راه غلبه بر نفس، محاسبه است، بعضي اولياي خدا يك دفتري همراه خود داشتند و هر كاري كه مي‌كردند مي‌نوشتند، در آخر روز هم نشسته و حساب كارهاي خود را مي‌كردند كه ما در اين روز چه كرديم، چه مقدار اطاعت خداوند متعال را نموديم، چه مقدار سرپيچي و نافرماني كرديم. امام موسي كاظم عليه السلام فرمودند:
« ليس منا من لم يحاسب نفسه في كل يوم فان عمل خيرا استزاد الله منه و حمد الله عليه و ان عمل شرّا استغفرالله منه و تاب اليه؛»1
از ما نيست كسي كه هر روز به حساب نفس خود نرسد؛ پس اگر كار خوبي انجام داده بود خدا را شكر كند و از خدا بخواهد كه آن كار را بيشتر و بهتر بتواند انجام دهد و اگر كار بدي انجام داده بود استغفار و توبه نمايد. حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: لا يكون العبد مؤمنا حتي يحاسب نفسه اشد من محاسبة الشريك شريكه و السيد عبده؛2 انسان مؤمن نخواهد بود، تا اين‌كه به حساب نفسش برسد؛ شديدتر از حسابرسي شريك با شريكش و مولي با بنده‌اش. امام جعفر صادق عليه السلام نيز فرمودند: القلب حرم الله، فلا تسكن حرم الله غير الله؛3 قلب، حرم خداوند متعال است پس در حرم او غير او را ساكن مكن. گاهي هواپيما براي فرود آمدن به طرف فرودگاه مي‌آيد ولي به خلبان پيغام مي‌دهند به علت شلوغ بودن و فرود هواپيماهاي زيادي در فرودگاه، فعلا فرود آمدن ممكن نيست. شب قدر هم، ملائكه بر قلب ما نازل مي‌شوند لكن جاي خالي براي فرود آمدن پيدا نمي‌كنند (زيرا قلب ما پر از محبت دنيا، خانه، ماشين، پست و مقام، پول و ثروت و حب معروفيت و مشهوريت و … است) لذا بر مي‌گردند. قلب خودت را از غير خدا خالي كن تا نور خدا و ملائكه خدا بر قلب تو نازل شود. شخصي به حضرت امير مؤمنان علي عليه السلام عرض كرد: شما چگونه به اين مقام رسيديد؟ حضرت فرمودند: جلوي در خانه دل نشستم و غير خدا را راه ندادم.
در كندوي زنبورها هميشه چند زنبور ايستاده‌اند و اگر اجنبي يا زنبوري كه روي گل‌هاي بدبو نشسته بخواهد داخل شود، جلوي او را مي‌گيرند و نمي‌گذارند داخل شود، ما هم بايد از اين زنبورها ياد بگيريم. شخصي نزد آيت الله العظمي اراكي رحمه الله عليه آمد و تقاضاي موعظه كرد، آقا از او پرسيدند: شغلت چيست؟ گفت: نجّار. آقا به او فرمودند: يك درهم براي خود بساز و بگذار جلوي دلت!
اي يكدله و صد دله، دل يك دله كن
مهر دگران را ز دل خود يله كن
روزي گنجشك نري نزد حضرت سليمان عليه السلام آمد و عرض كرد: اين گنجشك ماده به من توجهي نمي‌كند، هر چه من به او محبت دارم در عوض او به من بي محبتي مي‌كند. حضرت از گنجشك ماده بازخواست كرد، گنجشك ماده گفت: دروغ مي‌گويد كه به من محبت دارد، يكي ديگر را هم زير سر دارد و دوست مي‌دارد! حضرت سليمان زار زار گريه كرد. مي‌داني چرا؟ يعني: خدايا نكند در قلب ما هم، غير تو جاي گرفته باشد؛4
طلبه بايد علاوه بر درس، اهل نوافل، مستحبات و تعقيبات نماز باشد. استاد ما حضرت آيت الله حاج شيخ علي اكبر برهان رحمه الله عليه مي‌فرمودند: انسان بايد عبادات مستحبي را در طول سال حداقل يك بار هم شده نوبر كند و (بچشد) مثل ميوه‌اي كه انسان هر سال نوبر مي‌كند. وقتي كه نماز اول ماه مي‌خواني، مفاتيح را بردار و مناسبت‌ها و اعمال آن ماه را هم ببين و عمل كن. قرآن و مفاتيح نبايد از كنار سجاده شما دور باشد. مقدسي بايد متوسط باشد، اين طور نباشد كه اصلا تعقيبات نماز يا نماز شب و اعمال مستحبي را نخواند و يا اين كه تمام اوقات خود را به اين گونه اعمال بگذارد؛ يا وقتي به قم مي‌رود به مسجد جمكران نرود و اين طور هم نباشد در ايام درسي، كلاس و درس و بحث خود را تعطيل و مثلا عازم قم و جمكران و يا ديگر عتبات عاليات شود.
نكاتي اخلاقي از آيت الله مجتهدي تهراني (ره)