امام صادق (علیه السلام) در تبیین موقعیتی که شیعه در عصر غیبت در آن قرار می‌گیرد می‌فرماید: چگونه خواهید بود هنگامى كه نه امامى دارید كه شما را هدایت كند و نه علمى كه بعضى از مردم را از بعضى دیگر جدا سازد؟ در آن موقع از هم تمیز داده مى‏شوید و امتحان مى‏دهید و غربال خواهید شد.[1]

بنابراین مومنان در دوره سرگردانی و حیرت، چاره‌ای جز تمسک به قرآن و نصوص و اسناد رسیده از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) را ندارند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به امیرالمومنین (علیه السلام) می‌فرماید:

یا علی! عجیب‌ترین ایمان و قوی‌ترین یقین از آن قومی ‌در آخرالزمان است که پیامبر خدا را درک نکرده اند و امامشان هم غایب است و به سیاهی (نوشته شده) بر سپیدی (کاغذ) ایمان می‌آورند.[2]

همچنین به سبب پیچیدگی تشخیص حق از باطل و درهم‌آمیختگی آن دو، زمینه انحراف از دین به تمامی ‌فراهم است، امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید:

اى شیعه آل محمّد! حتما باید پاك شوید همچون سرمه كه در چشم پاك مى‏شود كه آدمى داخل شدن سرمه را به چشمش می‌فهمد ولى نمی‌فهمد كى از چشم او بیرون می‌رود و این چنین خواهد شد كه مردى شب را به صبح می‌رساند در حالى كه بر جادّه امامت ما است و روز را به شب می‌رساند در حالى كه از راه راست خارج شده است و صبح را شب می‌کند در حالى كه بر جادّه امر ما است و شب را صبح می‌کند در حالى كه از راه خارج شده است.[3]

یا علی! عجیب‌ترین ایمان و قوی‌ترین یقین از آن قومی ‌در آخرالزمان است که پیامبر خدا را درک نکرده اند و امامشان هم غایب است و به سیاهی (نوشته شده) بر سپیدی (کاغذ) ایمان می‌آورند.

[1] . صدوق، کمال الدین وتمام النعمه، ج2،ص 348، ح36.

[2] . صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج1، ص 288، ح 8.

[3] . نعمانی، کتاب الغیبه، ص 206و 207، ح12.

اما پيروان خود را رها نكرد ه به دست هواها نسپرده مراقب آنهاست :اگر به آنها ناراحتي برسد ،قلب مباركش به درد مي آيد ،اگر خونريزي ناحقي در جايي صورت بگيرد .حضرت ناراحت مي شود .آن بزرگوار مراقبت است و با تمام وجود مي كوشد تا تحول نفسي را در اين امت و اين مردم بوجود بياورد .اگر جوانان ما در اعتقادشان به خود بقبولانند امام زمان در ميان آنها زندگي مي كند و شاهد اعمالشان است .رفتار و زندگي و فداكاري و مرگ و حيات آنان تغيير كيفي پيدا مي كند و چه بسا جهش بزرگي در حركت تكاملي جوانان ما بسوي مدينه فاضله ايجاد شود اين ويژگي را متاسفانه جوانان ما را ازدست داده اند ،شايد براي لحظاتي يا روزهايي درباره وجود مباركش فكر مي كنند و بعد او را به فراموشي مي سپارند .آنها امام زمان را بصورت اسطوره اي در تاريخ بشمار مي آورند. اين اشتباه محض است امام زمان (عج)حضور دارد و هر عملي راكه ما انجام مي دهيم مي بيند و مي شنود .روزي كه مردم ما به اين اعتقاد برسند و آن را لمس كنند ،بزرگترين جهشها را در راه تكامل زندگيشان بوجود مي آيد و اين قدم اصلي براي تسريع در ظهور حضرت است .

بر اساس همين فلسفه است كه مكتب تشيع همواره يك آرزوي مقدسي را در قلب پيروان خود مي پروراند و آن ، آرزوي ظهور حضرت حجت (عج)و ريشه كن كردن ظلم و ستم و سيطره عدل و داد بر اين عالم است .

هر كسي در زندگي آرزويي دارد و بر اساس آرزوهايش مي توان شخصيت او را شناسايي كرد .آرزو اساس ترين محرك انسان در فعاليتهاي روز مره اوست .انساني كه آرزو طلب و خواستهاي نداشته باشد يك مرده متحرك است .افراد آرزوهاي مختلفي دارند .مكتب تشيع به پيروان خود تعليم مي دهد كه فقط يك آرزو داشته باشند و آن ،ظهور امام زمان حضرت حجت (عج)است .زيرا كه شيعيان مي دانند كه اگر او ظهور بفرمايد همه مشكلاتشان رفع مي شود .تمام مشكلات وقتي حل مي شود كه مدينه فاضله آن بزرگوار به دست مباركش پياده شود .پس مي بينيد كه تشيع بزرگترين آرزوها را در يك آرزو معين (خلاصه مي كند )و به آنها تلقين مي كند و به آنان اطمينان مي دهد كه اگر اين آرزو بر آورده شود ،تمام مشكلاتشان رفع خواهد شد و تمام آرزوهايشان به نتيجه خواهد رسيد .

در حال حاضر نيز ،اگر مردم ما به اين حقيقت روشن آگاه شوند كه تنها يك آرزو دارند و آن ظهور حضرت بقيه الله (عج)است :و بعد هم بدانند كه او در ميان آنان زندگي مي كند ،مراقب اوضاع آنهاست .

دل او از اين رنجها و خونريزيها خونين است ، و خودش آرزو دارد كه هر چه زودتر ظهور فرمايد ،به اين نتيجه مي رسند كه وظيفه ماست تا براي تسريع در ظهور حضرتش هر چه شديدتر و هرچه سريعتر در خود تحول ايجاد كنيم و خود را آماده سازيم و به آن درجه از رشد عقلي و ايماني و اخلاقي برسانيم كه تحمل آن وجود مبارك را داشته باشيم .

مطمئن باشيم كه اگر به آن درجه از آگاهي رسيديم ، به طور قطع و يقين حضرت ظهور خواهد فرمود و انقلاب مقدس اسلامي ما بزرگترين جهش تكاملي در مسير اين تفسير نفسي انسانها بوده است ،پس بزرگترين قدم در راه ظهور مهدي عجل الله تعالي فرجه ،است .پس وظيفه ما پاسداري از دستاوردها و ارزشهاي انقلاب اسلامي و ايثار و فداكاري در راه رسيدن با آرمانهاي آن است .

از خداي بزرگ مي خواهم كه فرج حضرت را نزديك فرمايد .از خداي بزرگ مي خواهم كه به ملت عرفاني بدهد كه وجود او را در ميان خود لمس كنيم .از خداي بزرگ مي خواهم كه انقلاب مقدس ما را به پيروزي نهايي برساند .از خداي بزرگ مي خواهم كه ابرقدرتها و صهيونيستها و توطئه گران را نابود كند.

حضرت آیت الله بهجت:"از هر کس درباره وقت ظهور سوال شده، پاسخ داده که ظهور آن حضرت نزدیک است.”

“ما تا کنون به جوانان بشارت می دادیم که ظهور نزدیک است و زمان ظهور را درک خواهند کرد و الآن به پیرها هم بشارت می دهیم که زمان ظهور را درک خواهند دید.”

از یکی از بزرگان اهل معنی(آیت الله بهاءالدینی) نقل است:

علت این که عصرهای جمعه دل انسان می‌گیرد و

غمگین می‌شود چیست؟

فرمودند:

«چون در آن لحظه قلب مقدّس امام عصر (ارواحنافداه)

به سبب عرضه‌ی اعمال انسان‌ها، ناراحت و گرفته است،

آدم و عالم متأثر می‌شوند. او قلب و مدار وجود است.»

عظمت وجودی و ابعاد مختلف شخصیت حضرت صاحب الامر(عج) باعث شده که در طول هزار و اندی سال که از غیبت کبری می گذرد، هر گروه از مردم بسته به گرایش های خاص اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی که داشته اند، از دیدگاهی خاص به تحلیل شخصیت و تعیین جایگاه آن حضرت در عالم هستی بپردازند و هر گروه تنها درک و تصور خود از این موضوع را تصور درست و مطابق با واقع از شخصیت آن یگانه هستی تلقّی کنند.

در این میان جمعی از اصحاب سیر و سلوک و رهروان طریق عرفان و معنا با طرح موضوع خلیفةاللَّه و انسان کامل و پرداختن به نقش حجت الهی در عالم هستی، تنها به جنبه فرا طبیعی آن وجود مقدس توجه کرده و از سایر جنبه ها غفلت ورزیدند.

گروهی دیگر از اصحاب شریعت توجه خود را تنها معطوف به جنبه طبیعی آن وجود مقدس ساخته و ضمن مطرح کردن نقشی که آن حضرت به عنوان امام و پیشوای مردم به عهده دارند هیچ گونه مسئولیتی را در زمان غیبت متوجه مردم ندیدند و تنها تکلیف مردم را این دانستند که برای فرج آن حضرت دعا کنند تا خود بیایند و امور مردم را اصلاح کنند.

عده ای هم ضمن توجّه به جنبه فراطبیعی و طبیعی وجود مقدس حضرت مهدی(عج) تمام همّ و غمّ خود را متوجّه ملاقات با آن حضرت ساخته و تنها وظیفه خود را این دانستند که با توسل به آن حضرت به شرف ملاقات با آن ذات اقدس نائل شوند.

اما در این میان گروهی با در نظر گرفتن همه ابعادی که بدانها اشاره شد، به طرح معنای درست انتظار پرداخته و درصدد تعیین وظیفه و نقش مردم در دوران غیبت برآمدند. در این دیدگاه، هم مسئله خلافت الهی انسان کامل مطرح است، هم به جایگاه و نقش مردم در قبال آن حضرت توجّه شده و هم وظیفه ای که مردم در دعا برای حفظ آن وجود مقدّس و تعجیل در ظهورش دارند از نظر دور داشته نشده است.

شاید بتوان امام خمینی (ره) را به عنوان درخشان ترین چهره از گروه اخیر ذکر کرد. امام راحل با طرح اندیشه تشکیل حکومت اسلامی در عصر غیبت و تلاش خستگی ناپذیر در راه تحقق این اندیشه، به «انتظار» معنا و مفهوم تازه ای بخشید و تعریفی نو از رسالت و تکلیف شیعیان در برابر حجت خدا ارائه داد.

برای روشن تر شدن دیدگاه حضرت امام در این زمینه، به برخی از مهم ترین شاخصه های این دیدگاه اشاره می کنیم:

الف) ارائه برداشتی متفاوت از مفهوم حجت: ایشان با ارائه مفهومی عمیق و بدیع از «حجت بودنِ امام معصوم» اعلام می دارند که چون خداوند در روز قیامت به سبب وجود امام زمان و پدران بزرگوارش(علیهم السلام) بر بندگان احتجاج و نسبت به عمل براساس سیره، رفتار و گفتار این بزرگواران از مردم بازخواست می کند، بر آنان لازم است که همه تلاش خود را برای تحقق سیرت امامان معصوم (علیهم السلام) درجامعه به کار بندند و در این زمینه هیچ عذر و بهانه ای از آنها پذیرفته نمی شود.

حضرت امام در کتاب البیع خود به هنگام بررسی ادله ولایت فقیه، ضمن برشمردن توقیع شریف حضرت صاحب الامر(عج) که در آن آمده است: «… و أمَّا الحَوادِثُ الواقِعَةُ فاَرجِعُوا فِیها إلی رُواةِ حَدِیثِنا فَإِنَّهُم حُجَّتی عَلَیکُم وَ أنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیهِم.(1)

… و اما در رویدادهایی که برای شما پیش می آید به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ چرا که آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر ایشان هستم.»

می فرماید:

مقصود از حجت خدا بودنِ امام معصوم این نیست که فقط بیان کننده احکام است؛ زیرا گفته بزرگانی چون زراره و محمد بن مسلم نیز حجت است و هیچ کس حق مردود دانستن و عمل نکردن به روایات ایشان را ندارد و این امر بر همگان آشکار است. بلکه منظور از حجت بودن امام زمان و پدران بزرگوارش، صلوات اللَّه علیهم اجمعین، این است که خداوند تعالی به سبب وجود ایشان و سیره و رفتار و گفتار آنان در تمام شئون زندگی شان، بر بندگان احتجاج می کند. از جمله شئون امامان، عدالت آنان در همه زمینه های حکومت است. به عنوان مثال، وجود امیرالمؤمنین (ع) برای تمام فرمانداران و حاکمان ستم پیشه حجت است؛ زیرا خداوند به واسطه سیرت آن بزرگوار، باب عذر و بهانه را بر همة آنان در تعدی از حدود الهی و تجاوز به اموال مسلمانان و سرپیچی از قوانین اسلامی بسته است. همین گونه اند سایرحجت های خداوند، به ویژه حضرت ولی عصر(عج) که عدل را در میان مردم می گستراند و زمین را از قسط پر می کند و بر اساس نظامی عادلانه بر مردم حکم می راند.(2)

براساس همین نگاه به حجت خدا بود که ایشان خطاب به مسئولان جمهوری اسلامی ایران می فرمودند:

ما باید خودمان را مهیا کنیم از برای اینکه اگر چنانچه موفق شدیم ان شاءاللَّه به زیارت ایشان، طوری باشد که روسفید باشیم پیش ایشان. تمام دستگاه هایی که الان به کار گرفته شده اند در کشور ما باید توجه به این معنا داشته باشند که خودشان را مهیا کنند برای ملاقات حضرت مهدی، سلام اللَّه علیه.(3)

ب) دگرگون ساختن مفهوم انتظار: امام خمینی مفهومی را که در طول قرون و اعصار از «انتظار» در اذهان بسیاری از شیعیان نقش بسته بود دگرگون ساخت و با همه دیدگاه هایی که انتظار را برابر با سکون، رکود و تن دادن به وضع موجود معرفی می کردند به مقابله جدی پرداخت:

«بعضی ها انتظار فرج را به این می دانند که در مسجد، در حسینیه و در منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان (عج) را از خدا بخواهند […] یک دسته دیگری بودند که انتظار فرج را می گفتند این است که ما کار نداشته باشیم به اینکه در جهان چه می گذرد، بر ملت ها چه می گذرد، بر ملت ما چه می گذرد، به این چیزها کار نداشته باشیم، ما تکلیف های خودمان را عمل می کنیم، برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند ان شاءاللَّه درست می کنند‍ […] یک دسته ای می گفتند که خوب! باید عالم پر معصیت بشود تا حضرت بیاید ما باید نهی از منکر نکنیم، امر به معروف هم نکنیم تا مردم هر کاری می خواهند بکنند، گناهان زیاد بشود که فرج نزدیک بشود […] یک دسته ای از این بالاتر بودند و می گفتند باید دامن زد به گناهان، دعوت کرد مردم را به گناه تا دنیا پر از ظلم و جور شود و حضرت، علیه السلام تشریف بیاورند […] یک دسته دیگر بودند که می گفتند هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود، این حکومت باطل است و برخلاف اسلام است.(4)

ایشان ضمن ردّ همه دیدگاه های یادشده دیدگاه خود در باب انتظار فرج را این گونه بیان می کند:

همه ما انتظار فرج داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم. انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور ان شاءاللَّه تهیه شود.(5)1) صدوق، محمدبن علی بن حسین، کمال الدین و تمام النعمة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی تا، ج2، ص483، ح4.

2) امام خمینی، کتاب البیع، نجف، مطبقة الآداب، 1349ق. ج2، ص475-474؛ همو، شئون و اختیارات ولی فقیه (ترجمه مبحث ولایت فقیه از کتاب البیع)، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1365، ص46.

3) صحیفه نور (مجموعه رهنمودهای امام خمینی)، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369، ج12، ص208-209.

4) همان، ج19، ص196-197.

5) همان، ج7، ص255.